زلزله اخیر در استان کرمانشاه باعث گردیده که در برخی از محافل مباحث مرتبط با زلزله و کیفیت ساخت و ساز مطرح شده که گاهاً مشاهده می گردد مبنای علمی و مهندسی ندارد،لذا ضمن عرض تسلیت به هموطنان عزیز،مطالب ذیل جهت بهره برداری و تنویر افکار عمومی ارائه می گردد.

1-گسل ها و حرائم متفاوت آن

زلزله پدیده ای است که با فعال سازی گسل های موجود ایجاد و در طی آن انرژی درونی زمین آزاد گردیده و اثر آزادسازی انرژی بر روی ساختمان ها باعث تخریب و فرو ریختن برخی از آنها شده و خسارت های مالی و جانی را در پی دارد.از آنجائیکه گسل های موجود بر روی زمین،عمدتاً منابع آبی را ایجاد نموده،این موضوع باعث گردیده،اجداد ما با هدف بهره برداری از منابع آبی در مجاورت گسل ها ساکن شده و نتیجتأ شهرها و روستاها در طول تاریخ در مجاورت گسل ها ایجاد و توسعه یابد.

لذا بررسی ها و مطالعات انجام شده عمدتاً نشان می دهد که بسیاری از شهرها و روستاها در مجاورت گسل ها قرار دارند که این موضوع محدود به ایران نبوده و در سایر کشورها مانند:ژاپن،آمریکا و… نیز بسیاری از شهرها در مجاورت گسل ها قرار داشته و یا خط گسل ها در درون شهرها وجود دارند.به بیان دیگر وجود گسل در یک شهر به معنای فرار از اسکان در آن شهر نمی باشد.در این  راستا نکته حائز اهمیت این است که در این نقاط جمعیتی گسل ها مطالعه و حرائم آن مشخص و برای هر یک از حرائم ضوابط و مقررات ساخت و ساز تدوین و عملیاتی گردد.ضمنأ فقط در حریم قرمز گسل که خطر برش فونداسیون وجود داشته،ساخت وساز مسقف ممنوع بوده و خارج از حریم قرمز گسل،انجام ساخت و ساز با ضوابط مخصوص،مجاز می باشد.بنابراین در طرح عناوین و مطالب کلی با مضمون ساخت وساز بر روی گسل ها و… می بایست به نکته فوت دقت گردد.

2- مقایسه زلزله ها

گسل ها بر مبنای مشخصات خود “طول گسل و…” می توانند انرژی های متفاوتی را آزاد کرده و رفتاری کاملاً  منحصر به فرد داشته باشند.حتی اگر دو زلزله از لحاظ قدرت “ریشتر” کاملأ دارای دو عدد یکسان بوده ولی می توانند رفتاری کاملاً متفاوت را بر روی ساختمان ها ایجاد نمایند بنابراین مقایسه بین دو زلزله و بالتبع آن مقایسه فی مابین اثرات تخریبی آنها صحیح نمی باشد.به بیان دیگر در میزان اثر زلزله بر روی ساختمان ها،پارامترهایی همچون جنس ساختگاه،پدیده تشدید و… نیز دخیل بوده و اثرات تخریبی زلزله بر روی ساختمان ها را متفاوت می نماید. لذا نباید دو زلزله حتی با یک قدرت یکسان را از لحاظ اثرات تخریبی بر روی ساختمان ها با یکدیگر مقایسه کرد.

علاوه بر مقایسه فوق الذکر،پارامتری همچون زمان وقوع زلزله در اثرات تعداد تلفات جانی بین دو زلزله کاملاً یکسان موثر است.به عبارت دیگر اگر زلزله در ساعاتی از شبانه روز که مردم بیشتر در منازل هستند اتفاق بیفتد،قطعاً  تلفات انسانی آن نسبت به زلزله ای مشابه که در ساعاتی از شبانه روز که مردم کمتر در منازل هستند بیشتر خواهد بود.

3- اقدامات غیراصولی مالکین

در برخی از ساختمان ها متأسفانه مشاهده می گردد که مالکین محترم و یا خریداران بعدی بعد از صدور تأییده ناظرین و اخذ پایان کارساختمان از شهرداری تخلفاتی مانند اجرای طبقه اضافی،اجرای آلاچیق سنگین در پشت بام و افزایش وزن ساختمان در طبقه فوقانی،اضافه کردن دستک و یا سرویس بهداشتی در پشت بام،بریدن مهاربند جانبی”بادبند”در طبقه پیلوت و… را انجام داده که همه این اقدامات به شدت باعث تضعیف ساختمان و افزایش اثر تخریبی زلزله بر روی ساختمان می شود که متأسفانه در سالهای اخیر اینگونه تخلفات بسیار افزایش یافته است.

4- مصالح به کار رفته در ساختمان

یکی دیگر از عوامل موثر در ساخت و ساز،مصالح به کار رفته در ساختمان می باشد.متأسفانه در سالهای اخیر مصالح غیراستاندارد و یا با کیفیت پایین مانند میلگرد،سیم،فیوز و… به صورت غیرمجاز تولید و وارد بازار می گردد که استفاده از اینگونه مصالح باعث شده که اثر تخریبی زلزله افزایش و باعث تخریب بیش از حد ساختمان ها و یا ایجاد حوادث پس از وقوع زلزله مانند آتش سوزی،انفجارو… گردد.

5- قصور برخی از مهندسین ناظر،مجریان ذیصلاح،دفاتر طراحی”جامعه مهندسی ساختمان”

در هر صنفی افراد غیر مسئول وجود داشته و بالتبع جامعه مهندسی ساختمان نیز مستثنی از این موضوع نمی باشد.گاهاً مشاهده می گردد که برخی از مهندسین به وظایف قانونی خود عمل نکرده و باعث شده کیفیت ساخت و ساز کاهش یابد که قطعاً برخورد با اینگونه مهندسین در دستور کارسازمان ها و دستگاه های متولی  بوده و همچنان ادامه خواهد داشت.

6- تخریب ساختمان ها

گاهاً اینگونه تصور می شود که ساختمان ها بویژه ساختمان های مسکونی ضد زلزله اند!!!و درهنگام وقوع زلزله اساساً نباید دچار هیچگونه تخریبی گردند که این تصور باطلی است.

هر ساختمان بر اساس نوع و اهمیت آن دارای یک سطح بهره برداری می باشد به گونه ای که در موقع زلزله،بر اساس محاسبات انجام شده،تا میزان مشخصی از تخریب مجاز می باشد.

به عبارت دیگر،منظور این است که طبق آئین نامه های موجود قرار نیست پس از وقوع زلزله در ساختمان های مسکونی هیچگونه تخریبی بوجود نیاید که  بعضأ مشاهده می گردد برخی از تخریب های بوجود آمده در ساختمان ها در محدوده تعریف شده و مجاز طراحی ساختمان بوده و طراح ساختمان،تخریب بوجود آمده را در فرضیات طراحی مجاز و لحاظ نموده ولی برخی آن را به عنوان یک نقطه ضعف و قصور مطرح می نمایند.

7- تضادها و خلأهای قانونی

یکی دیگر از عوامل موثر در  ساخت و ساز،تضادها و خلأهای قانونی است.یکی از مهمترین این تضادها و خلأها،برخی از مفاد ماده صد قانون شهرداری ها بوده به گونه ای که تقریبأ این ماده با روح قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان در تضاد می باشد.

طبق قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان و آئین نامه اجرایی آن،هرگاه مهندسین ناظر در طول پروژه با تخلف ساختمانی مواجه گردیدند و مالکین نسبت به رفع آن اقدام ننمایند،به شهرداری ها جهت توقف عملیات ساختمانی اعلام و شهرداری ها مکلف اند نسبت به توقف عملیات ساختمانی اقدام نمایند که عمدتاً مشاهده می گردد به دلیل امکانات بسیار محدود شهرداری ها و کمبود نیروی انسانی،اجرای توقف عملیات ساختمانی و کنترل مستمر توقف در محل ساختمان، توسط شهرداری ها عملأ امکان پذیر نبوده و مالکین همچنان به عملیات اجرایی خلاف خود ادامه می دهند که در این حالت چنانچه مهندسین ناظر گواهی پایان کار ساختمانی را تأیید نکنند،مالکین می توانند از طریق کمیسیون ماده صد شهرداری ها و بدون نیاز به اخذ تأیید مهندسین ناظر،نسبت به اخذ پایان کار ساختمانی اقدام نمایند و بنابراین مفری قانونی برای مالکین متخلف وجود دارد،بدیهی است اینگونه ساختمان ها در هنگام زلزله تخریب زیادی خواهند شد و یا مسائلی مانند وابستگی مجریان ذیصلاح به مالکین جهت اخذ حق الزحمه از جملع نقاط ضعیف موجود در آیین نامه ها بوده که مشکلاتی را بوجود می آورند.

8- ساخت و سازهای قبل از سال1374

قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان در اسفندماه سال 1374 در مجلس محترم شورای اسلامی به تصویب رسید و آئین نامه اجرایی آن در سال 1375 توسط هیأت محترم وقت دولت تصویب  و ابلاغ گردید.

به استناد قانون مذکور سازمان نظام مهندسی ساختمان تأسیس و مباحث مربوط به نظارت بر ساختمان ها،تهیه نقشه ها و انجام امورات مذکور توسط افراد دارای صلاحیت فنی سازماندهی گردید.

به عبارتی تا قبل از تصویب قانون مذکور بسیاری از افراد فاقد صلاحیت فنی در احداث ساختمان ها و نظارت بر آن نقش داشته اند.

لذا با ذکر این مطلب می بایست اذعان نمود که در بسیاری از ساختمان ها بویژه ساختمان های مسکونی که قبل از تصویب قانون مذکور احداث شده اند،عمدتأ ضوابط فنی و محاسباتی در آن به هنگام تهیه نقشه و نظارت بر آن  کنترل نگردیده است.

بنابراین در تخریب ساختمان ها در هنگام زلزله و گزارشات انعکاسی تمایز فی ما بین اینگونه ساختمان ها نیز بسیار مهم می باشد.

جمع بندی و نتیجه گیری:

موارد فوق الذکر بخشی از عوامل موثر در کیفیت ساخت و ساز و میزان تخریب ساختمان ها و تعداد تلفات انسانی بوده و پس از وقوع زلزله می بایست سهم و تأثیر هر کدام از عوامل مذکور در تخریب ساختمان ها و تلفات انسانی بجود آمده مشخص و متمایز گردد.

و نتیجتاً می بایست به این نکته تأکید نمود که اظهار نظر و مقایسه در خصوص زلزله،کیفیت ساخت و سازها،میزان وقوع تخریب بوجود آمده در ساختمان ها،تعداد تلفات انسانی و … مباحثی کاملاً فنی و تخصصی بوده و به مجموعه ای از عوامل وابسته می باش.فلذا پس از وقوع هر زلزله نمی توان گفت که در تخریب ساختمان ها،فقط سازمان نظام مهندسی ساختمان و مهندسین “ناظر،مجریان ذیصلاح،دفاتر طراحی”آن تأثیر داشته اند و بررسی دقیق و اطلاع رسانی  لازم برای تفکیک عوامل فوق الذکر مورد نیاز بوده که متأسفانه بعضأ با اظهار نظرهای احساسی غیر کارشناسی با این موضوع برخورد می گردد.

در پایان امید دارم که انشاالله با اتخاذ تدابیر مناسب و افزایش هماههگی،شاهد ارتقاء روز افزون کیفیت ساخت و ساز باشیم.

مهندس وحيدداعي كارشناس مهندسي عمران و كارشناس ارشد برنامه ريزي شهري